https://rahbordfarhangi.csr.ir/ E-ISSN: 2588-655X
Vol. 12, No. 3, Issue. 48, Autumn 2023 Received: 2022/05/28 Accepted: 2022/11/19
Center for Strategic Research
A systematic review of the ethical implications
of using artificial intelligence in digital
technologies and its relationship with the ethics
of flourishing
Somayeh Bolboli Qadikolaei
University of Mazandaran, Babolsar, Iran (Corresponding author).
bolboli.s@ut.ac.ir 0000-0003-4780-8229
Hamid Parsania
Associate Professor, Department of Sociology, Faculty of Social Sciences,
University of Tehran, Tehran, Iran.
h.parsania@ut.ac.ir 0000-0000-0000-0000
Abstract
The widespread influence of artificial intelligence in various aspects of human life
raises major concerns in terms of the degree to which this technology adheres to
ethical standards. Therefore, the aim of this study is to identify the key concepts of
ethics for the use of artificial intelligence in digital technologies and its relationship
with flourishing ethics. In this research, a systematic review of the literature has
been used as a research methodology and the three-stage method of Mustak et al.
has been used as a research method. After five stages of screening in the two
databases “Scopus” and “Web of Science”, 38 articles from 25 journals were
analyzed. From their meta-qualitative synthesis, two central concepts under the title
of “main patterns of digital technologies” and “ontological layers of digital
technologies” were identified. 16 concepts of digital ethics related to the main
patterns and ontological layers of digital technologies were also extracted from the
intersection of the matrix of central concepts in the articles. Then, a conceptual
map was prepared to interpret the findings, classify the identified ethical concepts
under ontological patterns and layers, their correspondence with the principles of
artificial intelligence ethics and their importance in the articles. Finally, the ratio of
identified ethical concepts with flourishing ethics in the existing literature was
investigated.
Keywords: Ethics, Artificial Intelligence, Digital Technologies, Flourishing Ethics.
E-ISSN: 2588-655X / Center for Strategic Research / The Socio-cultural Strategy Journal of Rahbord
Journal of “Rahbord -E- Ejtemaei Farhangi” © 11 years by Center for Strategic
research is licensed under CC BY 4.0
Research paper
doi 10.22034/SCS.2022.160772
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
سال دوازدهم، شماره سوم )پیاپی 84(، پاییز ،2841 صص. 794-772
تاریخ دریافت: 1071/70/70 ـ تاریخ پذیرش: 1071/70/40
مروری نظاممند بر داللتهای اخالقی استفاده از
هوش مصنوعی در فناوریهای دیجیتال و نسبت
آن با اخالق شکوفایی
سمیه بلبلی قادیکالیی
دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران )نویسنده مسئول(.
bolboli.s@ut.ac.ir 0000-0003-4780-8229
حمید پارسانیا
دانشیار گروه جامعهشناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، تهران، ایران.
h.parsania@ut.ac.ir 0000-0000-0000-0000
چکیده
نفوذ گسترده هوش مصنوعی در ابعاد مختلف حیات انسان نگرانیهای عمدهای بـه حاـام میـ ان
پایبندی این فناوری به استانداردهای اخالقی در پی دارد. ازاینرو هدف پژوهش حاضـر شناسـایی
مفاهیم کلیدی اخالق برای استفاده از هوش مصنوعی در فنـاوری هـای دیییتـال و نسـبت بن بـا
اخالق شکوفایی است. در این پژوهش از مرور نظاممند ادبیات بهعنوان روششناسی پـژوهش و از
روش سهمرحلهای مستاک و دیگران، بهعنوان روش تاقیق استفاده شده است. پس از پنج مرحله
غرباحگری در دو پایگاه داده »اِسکوپوس« و »وِب بو سایِنس« 00 مقاحه از 42 میله تی یهوتالیـ
شدند. از فراترکیبکیفی بنهـا دو مفهـوم مرکـ ی تاـت عنـوان »احگوهـای الـلی فنـاوری هـای
دیییتال« و »الیههای هستیشناختی فناوریهای دیییتال« شناسایی شدند. 11 مفهـوم اخـالق
دیییتال مرتبط با احگوهای اللی و الیههای هستیشناختی فناوریهـای دیییتـال نیـ از تقـا
ماتریسی مفاهیم مرک ی در مقاالت استخراج شـدند. سـ س یـق نقشـه مفهـومی بـرای تفسـیر
یافتهها، بقهبندی مفاهیم اخالقی شناسایی و ذی احگوها و الیههای هستیشناختی، تنـارر بنهـا
با الول موضوعه اخالق هوش مصنوعی و می ان اهمیت بنها در مقاحهها تنظیم شد. درنهایـت نیـ
نسبت مفاهیم اخالقی شناسایی شده با اخالق شکوفایی در ادبیات موجود بررسی شد.
کلیدواژهها: اخالق، هوش مصنوعی، فناوریهای دیییتال، اخالق شکوفایی.
شاپای الکترونیک: X8622-566 / پژوهشکده تحقیقات راهبردی / فصلنامه علمی راهبرد اجتماعی فرهنگی
CC BY 4.0
مقاله پژوهشی
doi 10.22034/SCS.2022.160772
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
004 سال 14 ♦ شماره 0 ♦ پیاپی 00 ♦ پایی 1074
مقدمه و بیان مسئله
شاید تاریخچه پیدایش هوش مصنوعی به افسانهها یا داستانهای علمـی ـ تخیلـی و
تمای انسان به برگ یدن دستیاری برای خود که قـادر باشـد نـاممکن هـا را بـرای او
ممکن سازد بـازگردد امـا بـا گسـترش اسـتفاده همگـانی از رایانـه، افـ ایش قـدرت
مااسباتی و قدرت یادگیری زبان در رایانهها، دهه 1527 تا 1507 را به ور مشخص
میتوان »عصر الیی هوش مصنوعی« دانست. پسازبن، از سال 1507 شاهد انقالب
دیییتاحی هستیم که تا به امروز ادامه داشته و منیر به هستیشناسی میـدد جهـان
شده است (78 .p 2011, ,Floridi(. این رخداد عظیم بهواسـهه ادغـام واقعیـت هـای
میازی و فی یکی موجب جدایی مفاهیم مرتبط با هـم ماننـد »ماحکیـت «، »مکـان «،
»حضــور« و »اســتفاده« شــده اســت (63 .p 2017, ,Floridi(. ســیهره گســترده
فناوریهای دیییتال بر حوزههای متنوعی از زندگی انسان اعم از زنییرههای تـممین
سالمت، شبکههای انرژی، بانکداری برخط، کشاورزی و،… همچنین پیوند بن با هوش
مصنوعی تغییرهای ب رگی در حیات اجتماعی را بهدنبال داشته است ) Brynjolfsson
205 .p 2014, ,McAfee)& . هوش مصنوعی این امکان را فراهم میبورد تـا ابـ ار هـا
بتوانند ورایف شناختی را که تا پیش از بن بر عهـده انسـان بـوده ضـمن بـه حـداق
رســاندن نقــش انســانی و یــا حتــی حــذف انســان، بــا دقــت بــاال انیــام دهنــد.
دستوراحعم های راحـی شـده در بزمایشـگاه هـا کـه اسـاس کـار هـوش مصـنوعی
میباشند، با سرعت زیادی از فضای بزمایشگاهی پا را فراتر نهاده و در حـال اسـتقرار
در تمامی سهوح جامعه هستند. چنین سهای از گسترش هوش مصنوعی پیامدهای
منفی مانند تبعیضهای نژادی و جنسیتی وسی تر بهواسهه سوگیریهای پنهـان در
دادههای ورودی، از بین رفتن عاملیت انسان،گسترش جرائم سایبری، سوءاسـتفاده از
کالندادهها، نقض حریم خصولی، بیکارشدن نیروی انسانی، نفـوذ سیاسـی غیرقابـ
کنترل شرکتهای چندملیتی و اناصار مناب ثـروت و قـدرت در دسـت گـروه هـایی
اندک و… را بهدنبال خواهد داشت. ورای تمـامی سـوگیری هـای پنهـان و پیامـدهای
منفی، با توجه به ررفیت تمثیرگـذا ری بـاالی پـژوهش هـای حـوزه هـوش مصـنوعی
همواره این سؤال مهرح است که بیا متخصصان به هنگام توسعه اب ارها و برنامههـای
خود، به تممین بیشترین مناف انسان و جامعه میاندیشند یا خیر؟ اینیا دقیقاً همـان
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
مروری نظاممند بر دالحتهای اخالقی… ♦ سمیه بلبلی قادیکالیی و حمید پارسانیا 000
نقههای است که پای اخالق و ارزشهای اخالقی بهعنوان یکی از چاحشبرانگی تـرین
دغدغههای پژوهشگران این حوزه به میان میبید. بیا خروجی دستوراحعم های زیبـا،
برای زیبا کردن زندگی انسان و ارتقاء سهح رفاه او مفیـد و کاربمـد اسـت یـا اینکـه
برعکس، به ضررش تمام میشود؟ پایبندی راحان دستوراحعم ها و توسعهدهندگان
هوش مصنوعی به ارزشهای اخالقی موجب شـک گیـری هـوش مصـنوعی اخالقـی
میشود که به هنگام بهکارگیری در فناوریهای دیییتال، مسیر شـکوفایی انسـان را
1 فراهم میبورد زیرا بنچه که به تعبیر استال
)4741( اساس اخالق هوش مصـنوعی
را تشکی میدهد، »اخالق شکوفایی« است که با هدف »شکوفایی انسان« سـعی در
ارتقاء قابلیتهای انسانی اعم از سالمت جسـمانی، تخیـ ، تفکـر، حـواس پـنج گانـه،
احساسات، کنترل بر مایط ا راف، ارتباط با سایر گونههای حیات بیعی و در یـق
کـالم »زنـدگی« دارد )79 .p 2011, ,Nussbaum). اهمیـت اخـالق شـکوفایی در
فنـاوریهـای ـ مبتنـی بـر هـوش مصـنوعی و هم چنـین پیامـدهای مخـا رهبمیـ
سوءاستفاده از بن، توجه به ابعاد اخالقی استفاده از هوش مصنوعی را در فناوریهای
4 مذکور پررنگ میسازد. فلوریدی
)4710( نی معتقد است دانـش موجـود در حـوزه
هوش مصنوعی فاقد یق جهتگیری سیاسی ـ اجتمـاعی و نیازمنـد یـق اتفـاق نظـر
جمعی در مورد بینده این حوزه مهاحعاتی است تا از سـرعت توسـعه فنـاوری جلـوتر
باشد. ازاینرو پژوهشهایی همهجانبهنگر از جنس مرور نظـام منـد کـه بتوانـد ضـمن
اییاد یق اشراف علمی بر پژوهشهای انیام شده و توحیـد سـهح بـاالتری از دانـش
موجود، چشماندازی روشن برای پژوهشهای بتی فراهم بورد امـری ضـروری اسـت.
پـژوهش هـایی کـه مـی تواننـد بـرای توسـعهدهنـدگان هـوش مصـنوعی و راحـان
دستوراحعم از حاام توجه به ارزشهای اخالقی به هنگام توسعه این فناوری کاربمد
باشند. ازاینرو مسئلهمندی پژوهش حاضـر، معهـوف بـه اهمیـت جایگـاه اخـالق در
فناوریهای دیییتال و می ان تعقیب اهداف منتهی به شکوفایی انسان از سـوی ایـن
فناوریها به هنگام اسـتفاده از هـوش مصـنوعی اسـت. دسـتاوردهای ایـن پـژوهش
میتواند ضمن مشخص نمودن شکافهای پژوهشـی ایـن حـوزه، مـروری جـام بـر
شواهد موجود در خصوص موضوع پژوهش باشـد و بـا اسـتخراج میموعـه مضـامین
اخالقی مرتبط با بهکارگیری هوش مصنوعی در فناوریهای دیییتال بـه خلـق یـق
احگوی مفهومی جدید ب ردازد.
1. Stahl
2. Floridi
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
000 سال 14 ♦ شماره 0 ♦ پیاپی 00 ♦ پایی 1074
.2 اهداف و سؤالهای پژوهش
1 به تعبیر مورحی
و دیگران (2154 .p 2020, .,al et & Morley (الول هوش مصنوعی
باید به »چه« و »چگونگیِ« اجرا ترجمه شوند تا عالوه بر تنوع فناوریهای دیییتـال،
تمثیر اخالقی و پیامدهای بن مورد ارزیـابی قـرار گیـرد حـذا ایـن پـژوهش بـا هـدف
شناسایی مفاهیم کلیدی اخالق بـرای اسـتفاده از هـوش مصـنوعی در فنـاوری هـای
دیییتال و نسبت بن با اخالق شکوفایی براساس مهاحعات انیام گرفته در این حـوزه
تنظیم شده است. از رفی اهمیت توجه به گوناگونی فناوریهای دیییتال به هنگـام
مهاحعـه مفـاهیم اخالقـی بن ) ,Kauffman & Gupta; Bockstedt; Adomavicius
2007( ح وم احگویابی مناسب برای بقهبندی ایـن فنـا وریهـا را نمایـان مـی سـازد.
همچنین عدم وجـود هسـتی شناسـی مشـترک در توسـعه فنـاوری هـای دیییتـال،
ارزیابیهای اخالقی و توسعه هوش مصنوعی متنارر با بنها را به مخـا ره مـی انـدازد.
ازاینرو استخراج الیههای هستیشناختی فناوریهای دیییتال در مهاحعات مـرتبط،
در اییاد درک لایح از مفاهیم اخالقی این حوزه راهگشـا مـی باشـد. بـدین ترتیـب،
پژوهش حاضر بهدنبال پاسخگویی به دو پرسش اللی و همچنین دو پرسـش فرعـی
ذی پرسش شماره 1 است:
-1 مفاهیم کلیدی اخالقی برای استفاده از هوش مصنوعی در فناوریهای دیییتال
چیست؟
 ایـن مفـاهیم اخالقـی ذیـ کـدام احگوهـای الـلی از فنـاوریهـای دیییتـال
بقهبندی میشوند؟
 کدام الیههای هستیشناختی از فناوریهای دیییتال بـر ایـن مفـاهیم اخالقـی
سایه افکندهاند؟
-4 مفاهیم اخالقی شناسایی شده بر اساس پرسش شماره 1 چه نسـبتی بـا اخـالق
شکوفایی دارند؟
.1 پیشینه پژوهش
در سالهای اخیر چندین مرور نظاممند بر روی ادبیات هوش مصـنوعی در مهاحعـات
رشتهماور مانند راهبرد کسبوکار، توسعه پایدار، بازاریـابی دیییتـال و رسـانه هـای
اجتماعی، اینترنـت اشـیا، زنییـره بلـوکی، و بمـوزش انیـام شـده اسـت ) ;Borges
Laurindo; Spinola; Goncalves & Mattos, 2021; Duan; Edwards &
1. Morley
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
مروری نظاممند بر دالحتهای اخالقی… ♦ سمیه بلبلی قادیکالیی و حمید پارسانیا 002
Dwivedi, 2019; Dwivedi & et al., 2021; Kankanhalli; Charalabidis &
Mellouli, 2019; Nishant; Kennedy & Corbett, 2020; Sarker; Wu; Cao;
.)Alam & Li, 2019
بررسیهای انیام شده ضمن شناسایی عمدهترین چاحشهای پژوهشهای هـوش
مصنوعی در حوزههای مذکور به ارائه راهکارها و پیشنهادهایی برای فـائق بمـدن بـر
این چاحشها و شکافهای پژوهشی میپردازند. استفاده از رویکردهـای چندسـهای،
رویکردهــای پویــایی سیســتم، تفکــر راحــی، مالحظــ ههــای جامعــهشناســانه و
روانشناسانه، مالحظههای ارزش اقتصـادی و اسـتفاده از هـوش مصـنوعی بـه روش
راهبردانه بهمنظور اییاد ارزش تیاری ازجمله این راهکارهاست.
در میان پژوهشهای داخلی نی مهاحعات پژوهشگاه فضای میازی در حوزههـایی
چون »بمـوزش فنـاوری ا العـات و ارتبا ـات و هـوش دیییتـال « )نـائلی، 1071(،
»اینترنت اشیاء اجتماعی« )کارمی و مهلبی کربکندی، 1077( و »هوش مصنوعی و
شکاف مسئوحیت« )زادیوسفی، 1077( مهاحعـاتی راهبـردی هسـتند. ایـن مهاحعـات
عالوه بر شرح چهارچوب هوش دیییتـال بـه عنـوان اوحـین اسـتاندارد جهـانی بـرای
اندازهگیری سواد دیییتـال در حـوزه بمـوزش فنـاوری ا العـات و ارتبا ـات، ارائـه
تصویری کلی از حوزههای رو بـه رشـد اینترنـت اشـیاء اجتمـا عی و همچنـین ارائـه
رویکـردی حقـوقی بـه مسـئله شـکاف مسـئوحیت در هـوش مصـنوعی، بـه معرفـی
پیشنهادهایی راهبردی معهـوف بـه فرلـت هـا و چـاحش هـای هـر حـوزه در کشـور
میپردازند. در خصـوص بمـوزش فنـاوری ا العـات و ارتبا ـات و هـوش دیییتـال
راهبردهایی مانند بهروزرسانی نظام بموزش و پرورش کشور، ارتقـای زیرسـاخت هـای
فناوری ا العات مدارس و حمایت و تقویت ررفیت سازمانهای مردمنهـاد در حـوزه
کودک و نوجوان پیشنهاد شده است. در حوزه اینترنت اشیاء اجتمـاعی، راهبردهـایی
چون ورود سری تر کشور به این حوزه، حضور فعال در میـام بـین احمللـی، راحـی
حساس به ارزش، بیندهپژوهی و جـدی گـرفتن مسـائ اخالقـی خـاص ایـن حـوزه
پیشنهاد شده است. در مهاحعه هوش مصنوعی و شکاف مسئوحیت نی رف خـ هـای
قانونی برای حوادث ناشی از سیستمهای هوشمند خودسـامان توسـط قـانون گـذاران
کشور و نی تعریف رحهای پژوهشی برای مباحث نظری حـوزه مـذکور و همکـاری
فالسفه و حقوقدانان در این عرله پیشنهاد شده است. بررسیها بیانگر بن است کـه
بهرغم اهمیت اخالق در فناوریهای دیییتالِ مبتنی بـر هـوش مصـنوعی بـه حاـام
پیامدهای اجتماعی و اثرگذاری بر فرایند شکوفایی انسان، مروری نظاممند بر ادبیـات
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
001 سال 14 ♦ شماره 0 ♦ پیاپی 00 ♦ پایی 1074
موجود در مورد ابعاد اخالقی استفاده از هوش مصنوعی در فنـاوری هـای دیییتـال و
نسبت بن با اخالق شکوفایی انیام نشده است. ازاینرو پژوهش حاضر، نـارر بـر ایـن
خ پژوهشی تنظیم شده است.
.3 چهارچوب نظری
مهاحعات اخالق تاریخچهای غنی از زمان فالسفه باستان دارند. امروزه نیـ »اخـالق «
مفهومی است که در حوزههای مختلف علمی بهویژه فناوریهای نوین، ما مناقشـه
فراوان میباشد. به تعبیر استال )4741( اخالق مناصراً بر کنش یا نیت انیام کـنش
متکی نبوده و سعی دارد با در نظر گرفتن جنبههای مشترک بیعت انسـان، بخـش
1 مهمی از جهان اجتماعی او را لـورتبندی نمایـد. هایـدگر
نیـ اخـالق را بخشـی از
مفهوم »بودن« در جهان میداند که نارر بر حضور بگاهانه کنشـگر در جهـان اسـت.
یعنی توانـایی ادراک حـاالت مختلـف از جهـان و تصـمیم گیـری میـان گ ینـه هـای
غیرقاب تصور و حتی فراتر از بن، توانایی درک معنای چنین تصمیمی هم برای خـود
و هم برای کلیت جهان از سوی کنشگر (2021 ,Stahl(. نظریههای مرتبط بـا مفهـوم
اخالق تات عنوان »نظریههای اخالق« به ورکلی بهدنبال پاسخ به این سـؤال مهـم
هستند که از حاام اخالقی چه چی ی موجـب بهتـر یـا بـدتر بـودن یـق کـنش در
مقایسه بـا کنشـی دیگـر مـی شـود؟ »نتییـه گرایـی « بـا تمرکـ بـر نتـایج کـنش و
»وریفهگرایی« با تمکید بر انگی ه انیام کنش از برجسـته تـرین نظریـه هـای اخالقـی
هستند که با رح قواعدی برای ارزیابی کیفیت اخالقی یق کنش، در پاسخ به سؤال
فوق بسیار راهگشا بوده و با بـه کـارگیری در حـوزه هـای کـاربردی خـاص منیـر بـه
گفتمانهـا ی غنـی از مفـاهیمی ماننـد اخـالق رایانـه ای (2010 ,Hoven den Van(،
اخـالق ا العـات (31 .p 2006, ,Floridi (و اخـالق فنـاوری (11 .p 2012, ,Brey(
بهعنوان بستر نفوذ هوش مصنوعی شدهاند. »اخالق فضیلت« نی با تمرک بر هـدایت
افراد بهمنظور کمق به رشد شخصیتی با فضیلت در بنها و بهعنـوان راهنمـایی بـرای
چگونه زندگی کردن، از اواخر قرن بیستم میدداً مورد توجه قرار گرفت و تالشهـای
زیادی برای جانمایی بن در بستر جامعه پیشرفته لورت گرفته اسـت ) , MacIntyre
63 .p 2007,). در رابهه با اخالق فضیلت و نسبت بن با فناوری دو نظریه مهم وجـود
4 دارد. نخست، نظریه باینوم
(163 .p 2006, ,Bynum (است که الول اخالق فضـیلت
1. Heidegger
2. Bynum
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
مروری نظاممند بر دالحتهای اخالقی… ♦ سمیه بلبلی قادیکالیی و حمید پارسانیا 000
را با مالحظههای اخالقیِ فنـاوری ا العـات مـرتبط مـی دانـد. وی بـا بهـره گیـری از
مفهومی به نام »اخالق شکوفایی« الول قدیمی اخالق فضیلت را به زبان یق جامعه
اشباعشده از فناوریهای پیشـرفته برگـردان نمـوده اسـت. دیگـری، رویکـرد اسـتال
)4741( است که در بیان اهداف استفاده از فناوریهای مبتنـی بـر هـوش مصـنوعی
عالوه بر کنترل اجتماعی و بهرهوری، به هدف سومی به نام »هـوش مصـنوعی بـرای
شکوفایی انسان« اشاره دارد و بن را الزمه یق »زندگی فضیلتمند« میداند. به ایـ ن
معنا که هوش مصنوعی بهگونهای توسعهیافته و بهکار گرفته میشـود کـه شـکوفایی
انسان را ارتقا میدهد. وی بر ضـرورت بیـان ایـن اهـداف بـرای فهـم اخـالق هـوش
مصنوعی تمکید داشته و هدف »هوش مصنوعی برای شکوفایی انسان« را جـایگ ین و
مکم دو هدف دیگر میداند. استال همچنین شکوفایی انسان را در پیوند بـا مفهـوم
هایدگریِ »بودن در جهان« میداند که نـارر بـر درک ماـدودیت شـرایط انسـانی و
ح وم همدحی بـا او بـه دحیـ برخـورداری از زیسـتی اساسـاً اجتمـاعی اسـت. بـاینوم
(161 .p 2006, ,Bynum (شکوفایی را مفهومی یکتا ندانسته و معتقد اسـت همچـون
تنپوشی بر تن هر انسان، بسته به نوع مهارت و می ان اسـتمرار در پیگیـری اهـداف
قاب انـدازه شـدن اسـت. بـه منظـور درک چگـونگی شـکوفایی در عمـ ، توجـه بـه
موقعیتهای دیگری که هدفشان ارتقای شکوفایی انسان است میتواند راهگشا باشد.
»نظریه انتقادی فناوری«، »نظریه قابلیت« و »نظریه پـژوهش و نـوبوری مسـئوالنه «
سه موقعیتی هستند کـه در نتییـه تاقیـق و توسـعه فنـاوری مهـرح و از اهمیـت
بهس ایی برخوردار شدهاند. نظریه انتقادی فناوری ازجمله نظریههای مرتبط با هـوش
1 مصنوعی است که بهدنبال شکوفایی انسان میباشد. پژوهش فینبـر
(Feenberg,
(74 .p 1999, احتماالً شناختهشدهترین نمونه استفاده از نظریه انتقادی برای مهاحعه
فناوریهای پیشرفته است. هسته مرک ی تمامی نظریههای انتقادی »رهاییبخشـی «
اسـت ) 141 .p 2008, ,Stahl). رهـایی بخشـی تاقـق نیازهـا و اسـتعدادهای انسـان،
خوداندیشی انتقادی و بهدنبال بن خوددگرگونسازی را تسهی نموده و به شـکوفایی
انسـان کمـق مـی کنـد ) 26 .p 2011, ,Klein & Myers). نظریـه قابلیـت امـا بـا
4 تمثیرپذیری از دیدگاههای بمارتیا سن
)4775( و نوسبام
0
)4711( ارتباط مستقیمی
با مفهوم ارسهویی شکوفایی و اخالق هوش مصنوعی داشته و بهدنبال یافتن راههـای
1. Feenberg
2. Sen, A.
3. Nussbaum
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
000 سال 14 ♦ شماره 0 ♦ پیاپی 00 ♦ پایی 1074
بهتری برای تولیف توسعه انسانی است (75 .p 2007, ,Johnstone(. نظریـه قابلیـت
دارای سابقه کاربرد در فناوری ا العات بوده و اغلب در چهـ ارچوب مهاحعـات حـوزه
فناوریهای ا العات و ارتبا ات به بررسی جمعیتهای حاشیهنشین و بسیبپـذیر و
تمثیری که هوش مصنوعی میتواند بر چنین جمعیتهایی داشته باشد پرداخته است
)2012 ,Hoven den Van & Oosterlaken).« تاقیق و نـوبوری مسـئوالنه « نیـ بـه
معنای فراینـد مـداوم همسوسـازی پـژوهش هـا و نـوبوری هـا بـا ارزش هـا، نیازهـا و
انتظارهای جامعه بوده و فرایندی شفاف و تعاملی اسـت کـه از ریـق بن کنشـگران
اجتماعی و نوبوران با درنظر داشتن مقبوحیت اخالقی، پایداری و مهلوبیـت اجتمـاعیِ
فرایندهای نوبورانه و ماصوالت قاب فروش بنها، خود را نسبت به جامعـه پاسـخگو و
مسئول میدانند (63 .p 2013, ,Schomberg Von (تـا بن را بـه عنـوان راهـی بـرای
ا مینان از حساسیت اخالقی در پژوهشهای بینده هوش مصـنوعی، توسـعه دهنـد.
بدینترتیب شکوفایی انسان حوزه معنایی گستردهای است که قابلیت اسـتفاده بـرای
همه انسانها را دارد ما را به شیوه زندگی خالی متعهد نمیکند نیاز به اتخاذ یـق
موقعیت اخالقی خاص ندارد همچنین ما را از استفاده از سایر نظریههای اخالقـی، از
جمله وریفهگرایی و فایدهگرایی، برای ارزیابی سـؤال هـای اخالقـی بـازنمی دارد و بـا
مواض نظری مختلف سازگاری دارد (165 .p 2006, ,Bynum (حذا اخالق شـکوفایی
بهعنوان یق زبان اخالقی مشترک، دارای انعهافپذیری باال و توانایی پوشـش دهـی و
بهرهگیری از نظریههای مختلـف اخالقـی پلـی اسـت بـر روی شـکاف هـای ناشـی از
فراگیری هوش مصنوعی در تمام جهان. ازاینرو مقاحه حاضر تالش دارد بنابر اقتضای
پژوهشهای کیفی، در پرتو این نظریه مفاهیم اخالقـی مـرتبط بـا اسـتفاده از هـوش
مصنوعی در فناوریهای دیییتال را شناسایی نموده نسبت مفاهیم احصـاء شـده در
پژوهشها را با مفهوم اخالق شکوفایی مشخص نمایـد و درنهایـت از تی یـه وتالیـ
دادهها به یق احگوی مفهومی دست یابد.
.8 روش پژوهش
در پژوهش حاضر از مرور نظاممند بهعنوان روششناسی پژوهش استفاده شده اسـت
1 که به تعبیر بوث
و همکاران )4714( با هدف توحید دانش جدید و احگوهای مفهومی
از مهاحعات انیام گرفته مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین از روش سـه مرحلـه ای
1. Booth
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
مروری نظاممند بر دالحتهای اخالقی… ♦ سمیه بلبلی قادیکالیی و حمید پارسانیا 005
1 مسـتاک
و همکـاران (265 .p 2016, .,al et & Mustak (کـه عبـارتانـد از: -1
جسـتیوی ادبیـات -4 ارزیـابی پایگـا ههـای داده و -0 تی یـهوتالیـ و فراترکیـب
یافتهها، در فرایند تاقیق پیروی شده است. شناسایی، غرباحگری و تالیـ نمونـه هـا
نی به ترتیب مراح زیر انیام شده است:
مرحله -1 شناسایی مقاحههای مرتبط با اخالق فناوریهای دیییتال و نسبت بن بـا
هـوش مصـنوعی از ریـق جسـتوجـو در پایگـاههـای داده اسـکوپوس و وب بو
4 ساینس
)شناسایی 100 مورد ثبت شده(،
مرحله -4 ترکیب نتایج جستوجو در مرحله اول بـا کلیـد واژه »اخـالق شـکوفایی «
)شناسایی 110 مقاحه در قاحب 42 میله(،
مرحله -0 ارزیابی تناسب مقاحههای شناسایی شده با موضوع پـژوهش )غربـاحگری و
خروج 07 مقاحه بر اساس 2 معیارِ عدم تناسب واژگان جستوجو با متن مقاحههـا،
تمرک بر روی فناوریهای دیییتال بدون باث در مورد اخالق، تمرک بر مباحـث
فنی هوش مصنوعی و کاربردهای روباتیق، تمرک بر هوش مصنوعی بـدون باـث
درباره اخالق شکوفایی و تمرک بر توسعه هوش مصنوعی(،
مرحله -0 فراترکیب کیفی مقاالت منتخب )00 مقاحه(.
پس از غرباحگری، مقاحههای منتخب مورد تی یهوتالی و فراترکیـب کیفـی قـرار
گرفتند که منیر به توسعه مضامین پایه، خوشهبندی بنها در مضامین سازماندهنده،
بقهبندی در قاحب مضامین فراگیر و درنهایت توحید دو مفهوم مرک ی تاـت عنـوان
»احگوهای اللی فناوریهای دیییتال« و »الیـه هـای هسـتی شـناختی فنـاوری هـای
دیییتال« شد )جدول 1(. س س یق احگوی پیشینی بـا اسـتفاده از الـول موضـوعه
اخالق هوش مصنوعی تنظیم شد. مفاهیم اخالق دیییتالِ مرتبط با احگوهـای الـلی
فناوریهای دیییتال و الیههای هستیشناختی بن نیـ از تقـا ماتریسـی مفـاهیم
مرک ی در متون شناسایی شدند. در گام بعدی نقشهای مفهـومی بـه منظـور خاللـه
نمودن نتایج، تفسیر یافتهها، بقهبنـدی مفـاهیم اخالقـی شناسـایی شـده و میـ ان
اهمیت بنها در مقاحهها تنظیم شد )جدول 4(. درنهایت نیـ نسـبت مفـاهیم اخال قـی
شناسایی شده با اخالق شـکوفایی در ادبیـات موجـود بررسـی و مشـخص شـد چـه
مفاهیمی در اخالق دیییتال و نـارر بـر الـول اخالقـی هـوش مصـنوعی بـا باـث
شکوفایی انسان پیوند دارند )جدول 0(. اعتباربخشی نتایج نی به ایـن لـورت تمییـد
1. Mustak
2. Scopus&Web of Science
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
007 سال 14 ♦ شماره 0 ♦ پیاپی 00 ♦ پایی 1074
شـد کـه کـاربر هـای اسـتخراج شـده از مهاحعـه مقاحـههـای در اختیـار دو تـن از
متخصصان، یق نفر از حوزه مهندسی رایانه با تخصص هوش مصـنوعی و دیگـری از
علوم اجتماعی با تخصص اخالق فناوری قرار گرفت تا یادداشتها، کدها و مضامین با
متن مقاحههای انهباق داده شده و بازتابدهندگی کاربر ها نسبت بـه متـون تاـت
بررسی مشخص شود.
.5 یافتههای پژوهش
در پژوهش حاضر تالش شد با استفاده از مرور نظاممند ادبیات موجود و فراترکیب کیفـی
بنها به پرسشهای پژوهش پاسخ داده شـود. پرسـش اول در رابهـه بـا چیسـتی مفـاهیم
کلیدی اخالقی برای استفاده از هوش مصنوعی در فناوریهای دیییتال است. اگرچه ایـن
سؤال، نخستین پرسش اللی پژوهش است اما پاسخدهی به بن به دالیلی کـه پیشـتر در
بخش »اهداف و سؤالهـای پـژوهش « بیـان شـد ، نیازمنـد شناسـایی احگوهـای الـلی و
الیههای هستیشناختی فناوریهای دیییتال در بدو امر میباشد حذا منهـق پاسـخ دهـی
به پرسشهای پژوهش اوحویت یافتههاست نه ترتیب سـ ؤالهـا. دو پرسـش فرعـی مهـرح
شده ذی نخستین سؤال پژوهش، نارر بر احگوهـای الـلی و الیـه هـای هسـتی شـناختی
فناوریهای دیییتال میباشند. در پاسخ به دو پرسش مـذکور، 2 احگـوی الـلی و 0 الیـه
هستیشناختی در فناوریهای دیییتال مـورد شناسـایی و کدگـذاری قـرار گرفتنـد کـه
مضامین فراگیر و سازماندهنده بنها در جدول 1 نشان داده شده است.
جدول )1(: الگوهای اصلی فناوریهای دیجیتال، الیههای هستیشناختی فناوریهای دیجیتال و
مضامین فراگیر و سازماندهنده آنها
الگوهای اصلی فناوریهای دیجیتال و
مضامین فراگیر و سازماندهنده آن
الیههای هستیشناختی فناوریهای دیجیتال و
مضامین فراگیر و سازماندهنده آن
مفهوم
مرکزی
مضامین
فراگیر
مضامین
سازماندهنده
مفهوم
مرکزی
مضامین
فراگیر
مضامین
سازماندهنده
های احگوهای اللی فناوری
دیییتال
پلتفرم
پلتفرم مراقبـت سـاحمند از راه
دور، پلتفرم مراقبت کـودک از
راه دور، پلتفـرم ا فـاء حریـق
منــــ ل از راه دور، پلتفــــرم
شبکههای اجتمـاعی میـازی،
پلتفــرم بهداشــت و ســالمت،
جستیوی اینترنتی،
های دیییتال – شناختی فناوری های هستی الیه
دستگاه
فرســتنده، یــف رادیــویی،
کابـــ ، سیســـتم عامـــ ،
سختاف ار رایانهای
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
مروری نظاممند بر دالحتهای اخالقی… ♦ سمیه بلبلی قادیکالیی و حمید پارسانیا 001
الگوهای اصلی فناوریهای دیجیتال و
مضامین فراگیر و سازماندهنده آن
الیههای هستیشناختی فناوریهای دیجیتال و
مضامین فراگیر و سازماندهنده آن
مفهوم
مرکزی
مضامین
فراگیر
مضامین
سازماندهنده
مفهوم
مرکزی
مضامین
فراگیر
مضامین
سازماندهنده
اتصال
مااســـبات ابـــری، رمـــ ارز،
تراکنش بانکی، اشتراکگذاری
احکترونیکیِ اسناد
خدمات
توحیـــد ماتـــوا، دســـتکاری
ماتوا، ذخیره ماتوا، مصـرف
ماتوا
ماصوالت مبتنی بر کنشگر
حمـ ونقـ هوشـمند، انـرژی
هوشـمند، بمــوزش و پــرورش
هوشمند، خانههـای هوشـمند،
تشــخیص پ شــکی هوشــمند
وسـای نقلیـه خـودران، ربـاتِ
پرستار
ماتوا
دادهها )مـتن، لـدا، تصـویر،
ویدئو(، فـراداده هـا، ماحکیـت،
حق چـا،، برچسـب ماتـوا،
رم گذاری
توحید بینش تالیلی
سیســتمهــای خبــره، منهــق
فــازی، احگــوریتم، یــادگیری
عمیــق، یــادگیری ماشــینی،
داده، کالنداده، استخراج داده،
شبکههای عصبی
نظارت
قـــوانین رســـمی، قـــوانین
غیررســمی، تنظــیم رفتــار
کنشگران، حقوق بشر، حقوق
ماحکیــت معنــوی، حکمرانــی
داده
تعام
تالیلی
تراانسان، بارگذاری ذهن بگـاه،
بواتارهای تعام گر
منب : )ترسیم ماقق(
س س در پاسخ به سؤال اول پژوهش تات عنوان »مفاهیم کلیدی اخالقی برای
استفاده از هوش مصنوعی در فناوریهـای دیییتـال چیسـت؟ « از تقـا ماتریسـی
احگوها و الیههای هستیشناختی مذکور، 11 مفهوم اخالق دیییتال استخراج شد. هر
یق از مفاهیم احصاءشده با اللی از الول موضوعه اخالق هوش مصنوعی در تنـارر
قرار گرفتهاند. نتایج حال در قاحب یق احگوی مفهومی در جدول 4 ارائه شدهاند.
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
004 سال 14 ♦ شماره 0 ♦ پیاپی 00 ♦ پایی 1074
جدول )2(: الگوی مفهومی اخالق فناوریهای دیجیتال
اصول موضوعه اخالق
هوش مصنوعی
شناختی های هستی الیه
های دیجیتال فناوری
های اخالق فناوری
دیجیتال
تحلیلی )درصد( تولید بینش بر کنشگر )درصد( محصوالت مبتنی پلتفرم )درصد( اتصال )درصد( الگوهای اصلی فناوری هایدیجیتال
تعامل تحلیلی
)درصد(
ال سودمندی دستگاه کرامت انسانی 14 5 44 15 10
ال سودمندی دستگاه ایمنی 14 5 02 11 00
ال سودمندی دستگاه پایداری 0 0 0 1 0
ال توضیحپذیری خدمات
قاب فهم
بودن
20 10 22 01 20
ال توضیحپذیری خدمات
مسئوحیت-
پذیری
00 00 14 11 02
ال توضیحپذیری خدمات خودسامانی 00 40 40 02 00
ال عداحت خدمات
ارتقاء سعادت
و بهروزی
41 10 7 7 14
ال عداحت خدمات
انسیام و
همبستگی
17 12 40 40 47
ال عداحت خدمات
مشارکت
مردمساالرانه
40 41 10 12 11
ال عداحت خدمات انصاف 02 01 04 00 05
ال عداحت خدمات تنوعپذیری 40 15 04 42 00
ال عدم زیانباری ماتوا
حریم
خصولی
07 14 00 01 14
ال عدم زیانباری ماتوا امنیت 14 40 02 12 00
ال کنترل نظارت
اثر نظارتی ـ
تنظیمی
01 02 22 40 40
ال کنترل نظارت
اثر ماحی ـ
اقتصادی
00 10 44 00 42
ال کنترل نظارت
اثر فردی ـ
اجتماعی
10 00 00 0 40
منب : )ترسیم ماقق(
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
مروری نظاممند بر دالحتهای اخالقی… ♦ سمیه بلبلی قادیکالیی و حمید پارسانیا 000
جدول 4 یق احگوی مفهومی از اخالق فناوریهای دیییتال و بقـه بنـدی بنهـا
ذی الیههای هستیشناختی و احگوهای اللی فناوریهای دیییتال ارائه میدهـد. در
این احگوی مفهومی عالوه بر تعیین می ان توجه متون تاـت بررسـی بـه هـر یـق از
مفاهیم اخالق فناوریهای دیییتال ذی احگوهای اللی و الیههای هسـتی شـناختی،
تنارر هر یق از مفاهیم مذکور با الول موضوعه اخالق هوش مصنوعی نی مشـخص
شده است. در ادامه به هر یق از این مفاهیم با درنظرگرفتن احگوی بقهبنـدی بنهـا
پرداخته میشود:
.2-5 کرامت انسانی، ایمنی، پایداری
در نتییه تی یهوتالی نمونههای تات بررسی سه مفهوم اخالقی »کرامت انسانی«،
»ایمنی«و »پایداری« ذی الیه دستگاه در فناوریهای دیییتال بقـه بنـدی شـده و
نارر بر ال سودمندی هوش مصنوعی هستند. »کرامـت انسـانی « بـه معنـای حفـ
شمن و من حت انسان و ارتقای سهح رفاهی زنـدگی افـراد ) & Sarunkorn; Malkiat
199 .p 2019, ,Stephen )و ماصــول اییــاد تعــادل میــان مفــاهیم اخالقــی
»خودسامانی« و »حریم خصولـی « اسـت. »ایمنـی « بـه معنـای ماافظـت در برابـر
بسیبهای فی یکی ناشی از فناوریهای میه به هوش مصنوعی مـی باشـد ) ;Rhim
46 .p 2020, ,Lee & Lee). مفهوم مذکور نارر بـر حصـول ا مینـان از تعامـ هـ ای
ایمن و با حداق بسیب فی یکی میان انسان و ماشین است. »پایداری« دیگـر مفهـوم
اخالقی در فناوریهای دیییتال است کـه بـه معنـای ارتقـای سـالمت کـره زمـین و
رویکرد مثبت به بینده میباشد (123 .p 2019, ,Cowls & Floridi(. هسـته مر کـ ی
این مفهوم، تمثیر زیستمایهی فناوریهای دیییتال، پایـداری کـره زمـین و توجـه
حداکثری به خیر عمومی است.
.1-5 قابل فهم بودن، مسئولیتپذیری، خودسامانی
مفاهیم اخالقی »قاب فهم بودن«، »مسـئوحیت پـذیری « و »خودسـامانی « ذیـ الیـه
هســتیشــناختی خــدمات در فنــاوری هــای دیییتــال قــرار گرفتــه و از الــ
»توضیحپذیری« در هوش مصنوعی حمایت میکننـد. »قابـ فهـم بـودن « مفهـومی
است اخالقی که بیانگر وجود یق احساس معرفتشناختی نسبت به ناوه عملکـرد و
می ان دقت هـوش مصـنوعی اسـت (103 .p 2019, ,Cowls & Floridi (و ج ئـی از
فرایند اعتمادسازی در خروجیهای هوش مصنوعی ماسوب میشود. در مرور ادبیات
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
000 سال 14 ♦ شماره 0 ♦ پیاپی 00 ♦ پایی 1074
موجود، به موازات مفهوم » قاب فهم بودن« همواره این پرسـش مهـم مهـرح شـده
است که درنهایت چه کسی مسئول تصمیمهای احگوریتمی است؟ مهندسان نرماف ار،
کــاربران یــا ماشــین هــا؟ فلوریــدی و کــاح (15 .p 2019, ,Cowls & Floridi(
»مسئوحیتپذیری« را نارر بر وجود یق احساس اخالقی مبنی بـر اینکـه چـه کسـی
مسئول ناوه عملکرد هوش مصنوعی است، میداننـد. »خودسـامانی « دیگـر مفهـوم
اخالقی است که معتقد است توسعه هوش مصنوعی نباید بـه قـدرت تصـمیم گیـری
انسـان حهمـه ب نـد (16 .p 2019, ,Cowls & Floridi(. درحقیقـت خودسـامانی بـر
حراست از عاملیت و بزادی انتخاب انسان تمکید داشته و مان تبعیت ماض انسان از
راحیهای احگوریتمی میشود.
.3-5 ارتقااس ساعادت و بهاروزی، انساجام و همبساتگی، مشاارکت
مردمساالرانه، انصاف، تنوعپذیری
بر اساس یافتههای پژوهش، مفاهیم اخالقی »ارتقاء سعادت و بهـروزی «، »انسـیام و
همبسـتگی«، »مشـارکت مـردمسـاالرانه« »انصـاف« و»تنـوعپـذیری« در احگوهـای
هستیشناختی فناوریهای دیییتال ذی الیه خدمات بقهبنـدی شـده و مضـامین
مرتبط با بنها، نارر بر ال »عـداحت « در هـوش مصـنوعی مـی باشـند ) & Floridi
11 .p 2019, ,Cowls).« انصاف« به معنای رفتار یکسـان بـا همـه انسـان هـا و عـدم
استفاده تبعیضبمی از هـوش مصـنوعی در مواجهـه بـا افـراد، جوامـ و گـروه هـای
اجتماعی میباشد. مرور ادبیات در پژوهش حاضر بیانگر بن است کـه بـه رغـم وجـود
سوگیریهای اجتماعی در دادههای مورد اسـتفاده در یـادگیری ماشـینی، همچنـان
مفهوم »انصاف« در فرایند توسعه هوش مصـنوعی و راحـی دسـتوراحعم هـا ماـ
باث و توجه فراوان است تـا نسـبت بـه مغرضـانه و جانبدارانـه نبـودن خروجـی هـا
ا مینان حال شود. »ارتقاء سعادت و بهروزی« بـه معنـای افـ ایش خیـر عمـومی،
سودمندی اجتماعی و در نظر گرفتن مناف همه گروههای ذینف اسـت ) ;Metcalf
451 .p 2019, ,Boyd & Moss). ایـن مفهـوم اخالقـی بـر اسـاس یـق اسـتدالل
فایدهگرایانه و نارر بر خیر جمعی مهرح شده است که هدف نهایی بن توسعه نـوعی
هوش مصنوعی است که بتوانـد بـرای بشـریت سـودمند باشـد ) & Arnold; Sutton
18 .p 2018, ,Holt). بـر اسـاس یافتـههـای پـژوهش، مفهـوم اخالقـی»انسـیام و
همبستگی« نارر بر حف پیوند میان گروههای اجتماعی و نس ها، بهواسهه استفاده
از هوش مصنوعی است )1988 .p 2019, .,al et & Choi). چوی و دیگران »انسیام و
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
مروری نظاممند بر دالحتهای اخالقی… ♦ سمیه بلبلی قادیکالیی و حمید پارسانیا 002
همبستگی« را بهمعنای حساسیت اخالقی، همدحی و احترام به حقوق بشر میداننـد.
بنان معتقدند این مفهوم اخالقـی بـر الـ حقـوق بشـر و درخواسـت از راحـان و
توسعهدهندگان هوش مصنوعی برای ا مینان از همدحی و رعایـت عـداحت اجتمـاعی
برای همه گروههای ذینف ، در جهت دسـتیابی بـه سـعادت و بهـروزی تمرکـ دارد
)1988 .p 2019, .,al et & Choi). بر اسـاس الـ مشـار کت مـردم سـاالرانه، هـوش
مصنوعی باید معیارهای قاب فهمبودن، توجیـه پـذیری و دسترسـی پـذیری را داشـته
باشد و باید در معرض بررسی، باث و کنترل مردمساالرانه قرار گیرد ) ;Choi; Yoon
255 .p 2018, ,Kronish & Mitchell; Odlum). بر اساس ال »تنوعپـذیری « نیـ ،
توسعه و استفاده از هوش مصنوعی باید با حف تنـوع اجتمـاعی و فرهنگـی سـازگار
باشد و دامنه انتخاب سبق زندگی یا تیربیههای شخصی را مادود نکند.
.8-5 حریم خصوصی، امنیت
مفاهیم اخالقی »حریم خصولی« و »امنیت« ذی الیـه هسـتی شـناختی ماتـوا در
فناوریهای دیییتال بقهبندی شده و مفاهیم مرتبط با بنها نـارر بـر الـ »عـدم
زیانباری« در هوش مصنوعی مـی باشـند (13 .p 2019, ,Cowls & Floridi(.« حـریم
خصولی« مفهومی است حول ماور دسترسی، رضایت، حق برخورداری از دادههـای
شخصی در عصر کالندادهها و نظارت انبوه و به معنـای رضـایت و حفارـت در برابـر
نظارت و جم بوری کالندادهها است ) Article .p 2020, , Hauff von & Schappert
121585(. مفهوم »امنیت« نی بهمعنای حفارت از دادهها و مدیریت امنیت ا العات
اسـت (21 .p 2019, ,Jager & Schnadelbach; Urquhart (کـه بـه کمـق اییـاد
موانعی، حریم خصولی و حفارت از دادهها را تضمین میکند.
.5-5 اثر نظارتی ا تنظیمی، اثر مالی ا اقتصادی، اثر فردی ا اجتماعی
بر اساس مرور نظاممند ادبیات موجود، مفاهیم »اثر نظارتی ـ تنظیمی «، »اثر مـاحی ـ
اقتصادی« و »اثر فردی ـ اجتماعی « ذی الیه هستیشناختی نظارت در فناوریهـای
دیییتال قرار گرفته و نارر بر ال »کنترل« در هوش مصنوعی هستند. ال کنترل
در هوش مصنوعی به معنای »اییاد و اجرای سیاستها، فرایندها و استانداردها بـرای
توسعه، استفاده و مدیریت مناسب حوزه ا العات« است ) Article .p 2018, ,Floridi
20180081(. ایـن حـوزه شـام قـوانین رسـمی و غیررسـمی و ارزش هـای اخالقـی
اجتماعی است که دالحـت بـر اثـر نظـارتی ـ تنظیمـی، مـاحی ـ اقتصـادی و فـردی ـ
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
001 سال 14 ♦ شماره 0 ♦ پیاپی 00 ♦ پایی 1074
اجتماعی دارد. مفهوم »اثر نظـارتی ـ تنظیمـی « بـه معنـای قـانون گـذاری مناسـب و
برخوردار از قوانین تدوین شده و اجرا شده از ریق نهادهای اجتماعی یا دوحتی است
که بتواند رفتار عوام مرتبط با حوزه ا العـ ات را تاـت نظـارت خـود داشـته باشـد
(20180081 Article .p 2018, ,Floridi(. اثر ماحی ـ اقتصادی نی به معنای بثار مثبت
و منفی ناشی از توسعه هوش مصنوعی بر سازمانها، جوام و کشـورها از تسـلط بـر
بازار، دربمدهای فراوان و لرفهجویی در ه ینه گرفته تـا نگرانـی در خصـوص ناـوه
دربمدزایی دادهها و اقدامهای ماحی غیرشفاف و اناصـار لبانه اسـت ) et & Grewal
13 .p 2020, .,al). اثر فردی ـ اجتماعی اما نارر بر تغییرهای تاول بفرین و دگرگونی
در جامعه و عاملیت فرد مانند جابهجایی نیروی کار، بیکاری و مهارتزدایی کارکنـان
در نتییه استفاده از هوش مصنوعی اسـت ) & Michael; Sajib; McCarthy; Akter
.)Dwivedi, 2021, p. Article 102387
سهح دوم یافتهها که در پاسخ به دومین پرسش اللی پژوهش است، بـه نسـبت
مفاهیم اخالقی احصاءشـده از مـرور نظـام منـد ادبیـات موجـود بـا مفهـوم »اخـالق
شکوفایی« میپردازد. مفهومی کـه شـکوفایی انسـان را یـق مهاحبـه عـام مـی دانـد.
شکوفایی انسان بخشی از رویکرد هنیاری به اخالق است که بایستی هـدف اسـتفاده
از فناوریها بهویژه هوش مصنوعی به حاام اییاد »یق زندگی خوب« باشد ) ,Stahl
2021(. بر اساس یافتههای پژوهش، مفاهیم اخالقـی »انصـاف «، »کرامـت انسـانی «،
»پایداری«، »مسئوحیتپذیری« و »مشارکت مردمساالرانه« مفاهیمی هسـتند کـه در
نمونههای مورد مهاحعه به نسبتی که در جدول 0 نشان داده شده به مفهوم »اخـالق
شکوفایی« پرداخته و »شکوفایی انسان« را هدف از بذل توجه به مفـاهیم مـذکور در
فرایند توسعه هوش مصنوعی میدانند.
جدول )3(: نسبت مفاهیم اخالق فناوریهای دیجیتال با اخالق شکوفایی در مقالهها
اخالق فناوریهای دیجیتال تناظر با اخالق شکوفایی در مقالهها )درصد(
انصاف 02
کرامت انسانی 07
پایداری 01
مسئوحیتپذیری 01
مشارکت مردمساالرانه 10
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
مروری نظاممند بر دالحتهای اخالقی… ♦ سمیه بلبلی قادیکالیی و حمید پارسانیا 000
نتیجهگیری
نفوذ گسترده برنامههای کاربردی مبتنی بر هوش مصنوعی در فناوریهای دیییتـال
و متعاقباً در بسیاری از ابعاد وجودی و زیستی انسان، نیاز فوری جامعه جهـانی را بـه
توسعه اخالقی هوش مصنوعی برجسته میسازد. پژوهش حاضر بـه تشـریح مفـاهیم
کلیدی اخالق دیییتال در بستر استفاده از هوش مصنوعی در فناوریهای دیییتـال
پرداخته است. بر اساس یافتههای پژوهش 11 مفهـوم اخـالق دیییتـال شناسـایی و
ذی پنج احگوی اللی فناوریهای دیییتال و چهار الیه هستیشناختی بقـه بنـدی
شدهاند. در این بخش نتایج حال از پژوهش نارر بر پرسـش هـای پژوهشـی مهـرح
شده در ابتدای مقاحه، در قاحب 10 گ اره استنتاجی به باث گذاشته میشود:
گ اره -1 اهمیت مفهوم اخالقی»ایمنی« در الیه »دستگاه« فناوریهای دیییتال در
مقایسه با مفاهیم »کرامت انسانی« و »پایداری«: در الیه »دستگاه« فنـاوری هـای
دیییتال سه مفهوم اخالقی»کرامت انسانی«، »ایمنی« و »پایداری« قرار دارند. در
این میان به ج مفهوم »ایمنی« که ذیـ احگـوی ماصـوالت مبتنـی بـر کنشـگر
)کاربرد در 02 درلد مقاالت( و تعامـ تالیلـی )کـاربرد در 00 درلـد مقـاالت(
بیشترین توجه را از سـوی مهاحعـات بـه خـود اختصـاص داده اسـت، دو مفهـوم
اخالقی دیگر در هیچکدام از احگوهای فناوریهای دیییتال ما توجه نبـوده انـد.
احگوهای اللی فنـاوری هـای دیییتـال بـه واسـهه اح امـاتی کـه ذات معماریشـان
میباشد و همچنین انگی ههایی که در راحیشان وجـود دارد ممکـن اسـت یـق
حوزه هستیشناختی یا یق مفهوم اخالقی را بر دیگری اوحویت دهند.
گ اره -4 همسویی مفاهیم اخالقی »کرامت انسانی« و »پایداری« با شـکوفایی انسـان:
»کرامت انسانی« در 07 درلد و »پایداری« در 01 درلد مقـاالتی کـه بـه ایـن دو
مفهوم پرداختهاند ذی رح باث اخالق شکوفایی، مسیری بـرای شـکوفایی انسـان
1 در نظر گرفته شدهاند. به تعبیر احکسـاندر
)1031 .p 2019, ,Alexander )انسـان هـا
ذاتاً موجودهایی اجتماعی هستند و تنها زمانی میتوانند به شکوفایی دست یابند که
اجتماعی بودن خود را درک کرده باشند اما درک و تصور از اجتماعی بـودن اتفـاق
نمیافتد مگر هنگامیکه فرد برای استقالل شخصیتی دیگران احترام قائـ شـود. از
رفی کرامت انسانی بازنمایی وجود قابلیتی به نام »استقالل« در نوع بشر است حـذا
همچون استقالل، شایسته احترام میباشد.
1. Alexander
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
000 سال 14 ♦ شماره 0 ♦ پیاپی 00 ♦ پایی 1074
گ اره -0 اهمیت قاب توجه مفاهیم اخالقی »قاب فهم بودن«، »مسئوحیتپـذیری «،
»انصاف«، »خودسامانی«و »تنوعپذیری« در تمامی احگوهای فناوریهای دیییتال:
مفاهیم اخالقی »قاب فهم بودن«، »مسئوحیتپذیری«، »انصاف«، »خودسامانی« و
»تنوعپذیری« تقریباً در تمامی احگوهای فناوریهای دیییتال ما توجـه فـراوان
بودهاند. در این میان مفهوم اخالقی »انصاف« در احگـوی »اتصـال « بـا کـاربرد 01
درلدی در مقاحهها بیشترین فراوانی را در نمونه مورد مهاحعه داشته است.
گ اره -0 همسویی قاب توجه مفهوم اخالقی»انصاف« بـا شـکوفایی انسـان: مفهـوم
»انصاف« در 02 درلد مقاحههایی که به اخالق شکوفایی پرداختهاند در تنـارر بـا
شکوفایی انسان قرار گرفته اسـت. »انصـاف « مفهـومی مسـتقر بـر الـ اخالقـی
»برابری انسانها« است. حی تون
1
ذیـ) Lipton & et al., 2018, p. 8) همکاران و
مفهوم مرک ی انصاف، به سه مقوحه مهم »جانبداری«، »دسترسی« و »مشـارکت «
اشاره میکنند. جانبداری بهمعنای رفتار تبعیضبمی با افراد یا گـروه هاسـت. ایـن
مقوحه عالوه بر انصاف در رفتار، انصاف در اثرگذاری را نی شام مـی شـود. عمـده
نگرانیها در این حوزه، نارر به جانبداری در میموعه دادهها، بهرهبرداری هدفمند
از هوش مصنوعی، سوءاستفاده از افراد و کیفیت خدمات ارائه شده توسـط هـوش
مصنوعی در جوام اسـت (9 .p 2018, ,Chouldechova & McAuley; Lipton(.
در رابهه با »دسترسی« الزم به ذکر است، اگرچه بسـیاری از باـث هـا در اخـالق
هوش مصنوعی، به کاهش سهح بسیبهـای ناشـی از بـه کـارگیری ایـن فنـاوری
اختصاص دارد، اما پُرواضح است که مناف قاب توجهی نی از سیستمهـای هـوش
مصنوعی شام حال افراد و جوام میشود. ازاینرو دسترسی برابـر و متـوازن بـه
ایــن فنــاوری نورهــور حــائ اهمیــت فــراوان بــو ده و تــالش در راحــیهــای
مقرونبهلرفه، دوستدار کاربر و نه به تعبیر حی تون و همکاران ) .,al et & Lipton
9 .p 2018,« )رویکــرد یــق سـای بــرای همـه « در اوحویــت قــرار دارد. مقوحــه
»مشارکت« نارر بر ارتباط به زبان بومی و قاب توضیح برای کاربران بوده و تعام
جامعه گستردهتر با سیستمهای هوش مصنوعی را تسهی مـی کنـد. ایـن مسـئله
موجب اف ایش امکان یادگیری بهمنظور تعام با هوش مصنوعی و متعاقباً ارتقـای
سهح رضایت کاربران و جلـب نظـر ذی نفعـان خواهـد شـد. حی تـون و همکـاران
)5 .p 2018, .,al et & Lipton )معتقدند اخالق شکوفایی زمانی در جامعه مبتنـی
1. Lipton
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
مروری نظاممند بر دالحتهای اخالقی… ♦ سمیه بلبلی قادیکالیی و حمید پارسانیا 005
بر هوش مصنوعی مستقر میشود که این فناوری بـه دور از هـر گونـه جانبـداری
قومی، نژادی، جنسیتی و با نگاه جهانشـمول در دسـترس همگـان قـرار گرفتـه و
مناف تمامی گروههای ذینف را با جلـب مشـارکت حـداکثری تـممین نمایـد. در
چنین شرایهی بهرغم وجود بسیبهای احتماحی، مـی تـوان بـه شـکوفایی انسـان
امیدوار بود.
گ اره -2 همسویی مفهوم اخالقی»مسئوحیتپـذیری « بـا شـکوفایی انسـان: مفهـوم
»مسئوحیتپذیری« در 01 درلد از مقاحههایی که به این مفهوم پرداختهاند، یکـی
از شروط الزم برای شکوفایی انسان در نظر گرفته شده است. قبول مسـئوحیت در
حـوزه فنـاوریهـای نورهـور نیازمنـد توسـعه سـاختارهای حکمرانـی رسـمی و
غیررسمی و نظارت بر اجرای بنهاسـت. در ایـن مسـیر وجـود تنظـیم کننـده هـا و
عامالنی که بتوانند با زیستبومهـای هـوش مصـنوعی پیونـد برقـرار کننـد، بن را
جهتدهی نموده و بر بن نظارت داشته باشـند بـه منظـور ا مینـان از قرارگ یـری
هوش مصنوعی در فرایند شـکوفایی انسـان ضـروری اسـت ) & Denny; Kazim
8 .p 2021, ,Koshiyama). به اعتقاد وانگ1 (249 .p 2019, ,Wang (نیـ تـالش
برای نگهداری انسان درون حلقه مسئوحیت، بخشی از فرایند شکوفایی انسـان بـه
مثابه یق کنشگر پاسخگو است.
گ اره -1 اهمیت بسیار باالی مفهوم اخالقی»حریم خصولـی « در تمـامی احگوهـای
فناوریهای دیییتال: مفهوم اخالقی »حریم خصولی« ذی الیه ماتوا تقریباً در
تمامی احگوهای فناوریهای دیییتال باالترین درلد فراوانی را به خـود اختصـاص
داده و به ور گسترده در نمونه ما باث شده است.
گ اره -0 اهمیت مفاهیم اخالقی »اثرنظارتی ـ تنظیمی «، »اثر مـاحی ـ اقتصـادی « و
»اثر فردی ـ اجتماعی« تقریباً در تمـامی احگوهـای فنـاوری هـای دیییتـال: سـه
مفهوم اخالقی »اثر نظارتی ـ تنظیمی «، »اثر مـاحی ـ اقتصـادی « و »اثـر فـردی ـ
اجتماعی« تقریباً در تمامی احگوهای فناوریهای دیییتال ما توجه بوده اسـت.
»اثر نظارتی ـ تنظیمی« مفهومی است که بهواسهه فرهنـگ سـازمانی، رهبـری و
ارائه مدل کسبوکار موجب توحید ارزش نظارتی برای استفاده از هـوش مصـنوعی
در فناوریهای دیییتـال مـی شـود. »اثـر مـاحی ـ اقتصـادی « ارزشـی اسـت کـه
سازمانها را به اسـتفاده از هـوش مصـنوعی در فنـاو ریهـای دیییتـال تاریـق
1. Wang
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
057 سال 14 ♦ شماره 0 ♦ پیاپی 00 ♦ پایی 1074
میکند. کومار
1
و دیگران (19 .p 2021, ,Kumar (معتقدند سازمانها بـرای بنکـه
بتوانند به ارزش اقتصادی دست پیدا کنند، بایستی مسئوحیت اجتماعی را سرحوحه
فعاحیتهای سازمانی خود قرار دهند. یعنی نسـبت بـه تـمثیر فعاحیـت هایشـان بـر
جامعه از ریق رفتار شفاف و اخالقـی حسـاس باشـند و اثـر فـردی ـ اجتمـاعی
توسعه هوش مصنوعی را در تصمیماتشان در نظر بگیرند.
گ اره -0 همسویی مفهوم اخالقی »مشارکت مـردم سـاالرانه « بـا شـکوفایی انسـان:
استفاده از هوش مصنوعی بایستی همراه با بگاهی از نیازهای متنوع و متنـاقض و
نی مشارکت گسترده همه گروههای ذینف باشد. این امر تات عنـوان مشـارکت
مردمساالرانه با هدف شکوفایی انسان، ما توجه 10 درلد از مقاحـه هـای نمونـه
مورد مهاحعه بوده است. الزم به ذکـر اسـت فراینـدهای سیاسـی موجـود در یـق
دوحت مردمساالر تا حد زیادی میتواننـد پاسـخگوی نیـاز بـه مشـارکت گسـترده
گروههای ذینف در جریان توسعه هوش مصنوعی باشند.
گ اره -5 اهمیت الیه هستیشناختی»ماتوا« برای احگوی»پلتفرم«: مضامین مرتبط
با احگوهای فناوریهای دیییتال مبتنی بر پلتفورم کـه در حقیقـت فنـاوری هـای
زیرساختی هستند بهعنوان قهـب انتقـال داده از یـق منبـ مشـخص و بـا یـق
راحی یق به چنـد مـی باشـند (5 .p 2018, ,Roeglinger & Denner; Berger(.
دادههای مشخص ج ء اساسی این احگو هستند. حذا در نمونه مورد مهاحعه ما الیـه
هستیشناختی ماتوا به هنگام استفاده از هوش مصنوعی در احگوی مذکور مـورد
توجه فراوان قرار گرفته است.
گ اره -17 اهمیت قاب توجه الیههای هستیشناختی »ماتوا« و »خـدمات « بـرای
احگوی »اتصـال «: احگـوی اتصـال نیـ هماننـد احگـوی پلتفـرم جـ ء فنـاوری هـای
4 زیرساختی ماسوب میشود و مضامین مرتبط با بن به تعبیـر برگـر
و همکـاران
(5 .p 2018, ,Berger (از دیگر ابعاد انتقال داده هسـتند کـه هدفشـان عـالوه بـر
انتقال داده، »توان عملیاتی کاربمد« میباشد. از ایـن رو در مـرور ادبیـات موجـود
نهتنها الیه هستیشناختی »ماتوا« بلکه الیه »خدمات« نی در احگـوی »اتصـال «
ما توجه فراوان مقاحهها بوده است.
گ اره -11 اهمیت الیههای هستیشـناختی »دسـتگاه « و »خـدمات « بـرای احگـوی
»ماصوالت مبتنی بر کنشگر«: مضامین مرتبط با احگوهای »ماصوالت مبتنی بـر
1. Kumar
2. Berger
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
مروری نظاممند بر دالحتهای اخالقی… ♦ سمیه بلبلی قادیکالیی و حمید پارسانیا 051
کنشگر«، در واق فناوریهای کاربردیای هستند که کـارکرد الـلی شـان اجـرای
دادههـا از ورودی دیییتـال بـه خروجـی فی یکـی اسـت ) & Denner; Berger
18 .p 2018, ,Roeglinger )بنابراین استفاده از هوش مصنوعی در این احگـو هـم
بر روی الیه دستگاه با توانایی اثرگذاری بـر ماـیط فی یکـی و هـم بـر روی الیـه
خدمات بهعنوان یق موتور شناختی تمرک بیشتری دارد.
گ اره -14 اهمیت الیههای هسـتی شـناختی »ماتـوا « و »خـدمات « بـرای احگـوی
»توحید بینش تالیلی«: احگوی »توحید بینش تالیلی« بهعنـوان یکـی از احگوهـای
پرکاربرد در نمونه مورد بررسی ما بوده است. ازاینرو مباحـث تفسـیری در حـوزه
دستوراحعم ها و یادگیری ماشین ج ء مباحث ضروری و با اهمیت در بستر اخالق
دیییتال و برنامههای کاربردی هوش مصنوعی است. فناوریهـای بـه کاررفتـه در
احگوی »توحید بینش تالیلی« به اعتقاد برگر و همکـاران (19 .p 2018, ,Berger(
فناوریهای کاربردی هستند که کارکردشان منهق و تصمیمگیری است. این احگو
در نمونه مورد مهاحعه ما هم از کالندادهها و هم از قابلیتهای پیشرفته یادگیری
ماشین استفاده میکند تا با تمرک بـر الیـه هـای ماتـوا و خـدمات، کارکردهـای
شناختی انسان را تکرار نماید.
گ اره -10 اهمیت الیه هستیشناختی »ماتـوا « بـرای احگـوی »تعامـ تالیلـی «:
»تعام تالیلی« بهعنوان یکی از احگوهـای فنـاوری هـای دیییتـال اسـت کـه بـا
پیشرفت هوش مصنوعی امکانپذیر شده است و مضامین بن، درواق فناوریهـای
کاربردی مرتبط با انتقال ورودی دیییتال، قابلیتهای تالیلی و خروجی فی یکـی
هسـتند (20 .p 2018, ,Roeglinger & Denner; Berger(. نقشـه مفهـومی مـا
بیانگر استفاده از هوش مصنوعی در این احگو با تمرک بر الیه ماتـوا و بـا کـارکرد
انتقال داده است کـه اغلـ ب بـه خـا ر پـرداختن بـه موضـوع جـایگ ینی مشـاغ
خدماتی، تمثیرهای فردی و اجتماعی فراوانی بهدنبال دارد.
مدل مفهومی ارائه شده در مقاحه حاضر، به پژوهشگران حوزههای مختلـف بـه ویـژه
راحان دستوراحعم ها و توسعهدهندگان هوش مصنوعی کمق میکند تا ضمن توجـه
به مالحظههای اخالقی هر احگو برای اییـاد یـق جامعـه مبتنـی بـر هـوش مصـنوعی
اخالقی به توسعه فعاحیتهایشان ب ردازند. همچنـین مـی توانـد بـرای سیاسـت گـذاران
حوزههای فرهنگی و اجتماعی در جهت ارائه راهبردهایی با هدف کاربست اخالقـی هـر
یق از انواع فناوریهای دیییتال در جامعه مفید باشد. در ایـن مسـیر پژوهشـگران بـه
دحیـ مناصـربه فـرد نبـودن بقـهبنـدیهـای مفهـومی لـورت گرفتـه، احتمـاالً بـا
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
054 سال 14 ♦ شماره 0 ♦ پیاپی 00 ♦ پایی 1074
هم وشانیهایی نی روبهرو خواهند بود که از مادودیتهای پژوهش حاضر اسـت. ایـن
مادودیت ناشی از ذات معماری فناوریهای دیییتال میباشد که موجب تداخ هـایی
در احگویابی میشود بهعنوانمثال راحی چهرکها )بواتارها( هم نیازمند توحیـد بیـنش
تالیلی است و هم تعام تالیلی. اگرچه سهم تعام تالیلی بیشتر است وحـی ماقـق
بایستی به دالحتهای اخالقی هر دو احگو توجه نماید که گاه موجـب اییـاد تـنش هـای
اخالقی مـی شـود. بـا پیشـرفت سـری فنـاوری هـای دیییتـ ال، همچنـین کامـ تـر و
تفکیقپذیرتر شدن معماری این فناوریها در پژوهشهای بتی این امکان وجود خواهد
داشت تا احگوهای جدیدی با هم وشانیهای مفهومی کمتر توسط پژوهشگران بـه مـدل
مفهومی ارائه شده در پژوهش حاضر اضافه شود.
فهرست منابع
زادیوسفی، امیرحسین )1077(. هوش مصنوعی و شکاف مسئوحیت. تهران: پژوهشگاه
فضای میازی.
کارمی، علیرضـا و مهلبـ ی کربکنـد ی، حسـین )1077(. اینترنـت اشـ یاء اجتمـاع ی:
چشمانداز، فرلتها و چاحشها. تهران: پژوهشگاه فضای میازی.
نائلی، مینا )1071(. مروری بـر فعاح یـ تهـای بموزشـ ی کشـورها ی پیشـرو در حـوزه
فناوری ا العات و ارتبا ات جهت افـ ا یش لـالح یتهـای هـوش د یییتـال در
سنین پایه. تهران: پژوهشگاه فضای میازی.
Adomavicius, G.; Bockstedt, J.; Gupta, A. & Kauffman, R. (2007).
Technology roles and paths of influence in an ecosystem model of
technology evolution. Information Technology and Management,
8(2),185-202.
Akter, S.; McCarthy, G.; Sajib, S.; Michael, K. & Dwivedi, Y. (2021).
Algorithmic bias in data-driven innovation in the age of AI.
International Journal of Information Management, 60: Article 102387.
Alexander, G. (2019). Property, Dignity, and Human flourishing. Cornell
Law Review, 104(4), 991-1046.
Berger, S.; Denner, M. & Roeglinger, M. (2018). The nature of digital
technologies- development of a multi-layer taxonomy. 26th Eropean
Conference on Information Systems(ECIS) (pp. 1-20). Portsmouth,UK.:
Finance&Information Management.
Booth , A.; Papaioannou, D. & Sutton, A. (2012). Systematic approaches
to a successful literature review. London: SAGE Publications.
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
مروری نظاممند بر دالحتهای اخالقی… ♦ سمیه بلبلی قادیکالیی و حمید پارسانیا 050
Borges, A.; Laurindo, F.; Spinola, M.; Goncalves, R. & Mattos, C. (2021).
The strategic use of artificial intelligence in the digital era: Systematic
literature review and future research directions. International Journal
of Information Management, (57), Article 102225.
Brey, P. (2012). Anticipatory ethics for emerging technologies.
Nanoethics, (6), 1-13.
Brynjolfsson, E. & McAfee, A. (2014). The second Machine age: Work,
Progress, and Prosperity in a time of Brilliant technologies. New York:
W.W.Norton and Company.
Bynum, T. (2006). Flourishing ethics. Ethics Information Technology, (8),
157-173.
Choi, H.; Jung, S.; Baek, S.; Lim, W.; Ahn, S. & Yang, I. (2019). Artificial
intelligent model with neural network machine learning for the
diagnosis of orthognathic surgery. J Craniofac Surg., 30(7), 1986-
1989.
Duan, Y.; Edwards, J. & Dwivedi, Y. (2019). Artificial intelligence for
decision making in the era of Big Data-evolution, challenges and
research agenda. International Journal of Information Management,
(48), 63-71.
Dwivedi, Y.; Hughes L.; Ismagilova E.; Aarts G.; Coomb, L.; Ismagilova,
E.; Aarts, G.; Coombs, C. & Crick, T. (2021). Artificial Intelligence
(AI): Multidisciplinary perspectives on emerging challenges,
opportunities, and agenda for research, practice and policy.
International Journal of Information Management, (57),
Article101994.
Feenberg, A. (1999). Questioning technology. London: Routledge.
Floridi, L. (2006). Information ethics, its nature and scope. ACM SIGCAS
Computers and Society, (36), 21-36.
Floridi, L. (2018). Philosophical Transactions of The royal Society, Series
A, Mathematical, Physical, and Engineering Sciences, 376(2133):
Article 20180081.
Floridi, L. & Cowls, J. (2019). A unified framework of five principles for
AI in society. Harvard Data Science Review, 1(1), 2-17.
Floridi, L. (2011). The Philosophy of Information. city: Oxford University
Press.
Floridi, L. (2017). The logic of design as a conceptual logic of information.
Minds Machines, 1-25.
Grewal, D.; Kroschke, M.; Mende, M.; Mende, M.; Roggeveen, A. & Scot.
(2020). Frontline cyborgs at your service: How human enhancement
technologies affect customer experiences in retail, sales, and service
settings. Journal of Interactive Marketing, (51), 9-25.
Johnstone, J. (2007). Technology as empowerment: a capability approach
to computer ethics. Ethics and Information Technology, 9(1), 73-87.
Kankanhalli, A.; Charalabidis, Y. & Mellouli, S. (2019). IoT and AI for
smart government: A research agenda. Government Information
Quarterly, 36(2), 304-309.
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
050 سال 14 ♦ شماره 0 ♦ پیاپی 00 ♦ پایی 1074
Kazim, E.; Denny, D. & Koshiyama, A. (2021). AI auditing and impact
assessment: according to the UK information commissioner’s office. AI
and Ethics, 1-10.
Kumar, P.; Dwivedi, Y. & Anand, A. (2021). Responsible Artificial
Intelligence (AI) for value formation and market performance in
healthcare: The mediating role of patient’s cognitive engagement.
Information Systems frontiers. Journal of Research and Innovation, 1-
24.
Lipton, Z.; McAuley, J. & Chouldechova, A. (2018). Does mitigating
ML’s impact disparity require treatment disparity? 32nd conference on
Neural information Processing Systems (pp. 1-11). Montreal, Canada:
Montreal.
MacIntyre, A. (2007). After virtue: a study in moral theory. Notre Dame:
University of Notre Dame Press.
Malkiat, T.; Sarunkorn, C. & Stephen, J. (2019). Balancing information
governance obligations when accessing social care data for
collaborative research. Records Management Journal, 29(1/2), 194-
209.
Metcalf, J.; Moss, E. & Boyd, D. (2019). Owning ethics: Corporate logics,
silicon valley, and the institutionalization of ethics. Social Research,
86(2), 449-476.
Morley, J.; Floridi, L.; Kinsey, L. & Elhalal, A. (2020). From what to how:
An initial review of publicly available AI ethics tools, methods and
research to translate principles into practices. Science and Engineering
Ethics, 26(4), 2141-2168.
Mustak, M.; Jaakkola, E.; Halinen, A. & Kaartemo, V. (2016). Customer
participation management: Developing a comprehensive framework
and a research agenda. Journal of Service Management, 27(3), 250-
275.
Myers, M. & Klein, H. (2011). A set of principles for conducting critical
research in information systems. MIS Quarterly, 35(1), 17-36.
Nishant, R.; Kennedy, M. & Corbett, J. (2020). Artificial intelligence for
sustainability: Challenges, opportunities, and a research agenda.
International Journal of Information Management, (53), Article
102104.
Nussbaum, M. (2011). Creating capabilities: the human development
approach. Cambridge: Harvard university Press.
Oosterlaken, I. & van den Hoven, J. (2012). The capability approach,
technology and design. Dordrecht, Netherlands: Springer.
Rhim, J.; Lee, G. & Lee, J. (2020). Human moral reasoning types in
autonomous vehicle moral dilemma: A cross-cultural comparison of
Korea and Canada. Computers in Human Behavior, (102), 39-56.
Sarker, M.; Wu, M.; Cao, Q.; Alam, G. & Li, D. (2019). Leveraging digital
technology for better learning and education:A systematic literature
review. International journal of Information and Education
Technology, 9(7), 453-461.
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
مروری نظاممند بر دالحتهای اخالقی… ♦ سمیه بلبلی قادیکالیی و حمید پارسانیا 052
Schappert, M., & von Hauff, M. (2020). Sustainable consumption in the
smart grid: From key points to eco-routine. Journal of Cleaner
Production, 267: Article 121585.
Sen, A. (2009). The idea of justice. London: Allen Lane.
Stahl, B. (2008). The ethical nature of critical research in information
systems. Informations systems Journal, (18), 137-163.
Stahl, B. (2021). Artificial Intelligence for a Better Future, An Ecosystem
Perspective on the Ethics of AI and Emerging Digital Technologies.
city: Springer.
Stahl, B. (2021). Artificial Intelligence for a Better Future, An Ecosystem
Perspective on the Ethics of AI and Emerging Digital Technologies.
city: Springer.
Sutton, S.; Arnold, V. & Holt, M. (2018). How much automation is too
much? Keeping the human relevant in knowledge work. Journal of
Emerging Technologies in Accounting, 15(2), 15-25.
Urquhart, L.; Schnadelbach, H. & Jager, N. (2019). Adaptive Architecture:
Regulating human building interaction. International Review of Law,
Computers & Technology, 33(1), 3-33.
Van den Hoven, J. (2010). The use of normative theories in computer
ethics. In L. Floridi, The Cambridge handbook of information and
computer ethics (pp. 59-76). UK: Cambridge University Press.
Von Schomberg, R. (2013). A vision of responsible research and
innovation. In R. Owen, M. Heintz, & J. Bessant, Responsible
innovation (pp. 51–74). London: John Wiley.
Wang, G. (2019). Humans in the Loop: The Design of interactive AI
Systems. Journal of Artificial Intelligence Research, 64:243-252.
Yoon, S.; Choi, T.; Odlum, M.; Mitchell, D. & Kronish, I. (2018). Machine
learning to identify behavioral determinants of oral health in inner city
older Hispanic adults. Stud Health Technol Inform, 251(1), 253-256.
References
Adomavicius, G., Bockstedt, J., Gupta, A. & Kauffman, R. (2007).
Technology roles and paths of influence in an ecosystem model of
technology evolution. Information Technology and Management, 8(2),
185-202.
Akter, S., McCarthy, G., Sajib, S., Michael, K. & Dwivedi, Y. (2021).
Algorithmic bias in data-driven innovation in the age of AI.
International Journal of Information Management, 60: Article 102387.
Alexander , G. (2019). Property, Dignity, and Human flourishing. Cornell
Law Review, 104(4), 991-1046.
Berger , S., Denner, M. & Roeglinger , M. (2018). The nature of digital
technologies- development of a multi-layer taxonomy. 26th Eropean
Conference on Information Systems(ECIS) (1-20). Portsmouth,UK.:
Finance&Information Management.
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
051 سال 14 ♦ شماره 0 ♦ پیاپی 00 ♦ پایی 1074
Booth, A., Papaioannou, D., & Sutton, A. (2012). Systematic approaches
to a successful literature review. London: SAGE Publications.
Borges, A., Laurindo, F., Spinola, M., Goncalves, R., & Mattos, C. (2021).
The strategic use of artificial intelligence in the digital era: Systematic
literature review and future research directions. International Journal of
Information Management, 57, Article 102225.
Brey, P. (2012). Anticipatory ethics for emerging technologies.
Nanoethics, (6), 1-13.
Brynjolfsson, E., & McAfee, A. (2014). The second Machine
age:Work,Progress, and Prosperity in a time of Brilliant technologies.
New York: W.W.Norton and Company.
Bynum, T. (2006). Flourishing ethics. Ethics Information Technology, (8),
157-173.
Choi, H., Jung, S., Baek, S., Lim, W., Ahn, S., & Yang, I. (2019).
Artificial intelligent model with neural network machine learning for
the diagnosis of orthognathic surgery. J Craniofac Surg., 30(7), 1986-
1989.
Duan, Y., Edwards, J., & Dwivedi, Y. (2019). Artificial intelligence for
decision making in the era of Big Data-evolution, challenges and
research agenda. International Journal of Information Management,
(48), 63-71.
Dwivedi, Y., Hughes L, Ismagilova E, Aarts G, Coomb, L., Ismagilova, E.,
Aarts, G., Coombs, C., & Crick, T. (2021). Artificial Intelligence (AI):
Multidisciplinary perspectives on emerging challenges, opportunities,
and agenda for research, practice and policy. International Journal of
Information Management, (57), Article101994.
Feenberg, A. (1999). Questioning technology. London: Routledge.
Floridi, L. (2006). Information ethics, its nature and scope. ACM SIGCAS
Computers and Society, (36), 21-36.
Floridi, L. (2018). Philosophical Transactions of The royal Society, Series
A, Mathematical, Physical, and Engineering Sciences, 376(2133):
Article 20180081.
Floridi, L., & Cowls, J. (2019). A unified framework of five principles for
AI in society. Harvard Data Science Review, 1(1), 2-17.
Floridi, L. (2011). The Philosophy of Information. city: Oxford University
Press.
Floridi, L. (2017). The logic of design as a conceptual logic of information.
Minds Machines, 1-25.
Grewal, D., Kroschke, M., Mende, M., Mende, M., Roggeveen, A., &
Scot. (2020). Frontline cyborgs at your service: How human
enhancement technologies affect customer experiences in retail, sales,
and service settings. Journal of Interactive Marketing, (51), 9-25.
Johnstone, J. (2007). Technology as empowerment: a capability approach
to computer ethics. Ethics and Information Technology, 9(1), 73-87.
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
مروری نظاممند بر دالحتهای اخالقی… ♦ سمیه بلبلی قادیکالیی و حمید پارسانیا 050
Kankanhalli, A., Charalabidis, Y., & Mellouli, S. (2019). IoT and AI for
smart government: A research agenda. Government Information
Quarterly, 36(2), 304-309.
Kazemi, A. R., & Motallebi Korbekandi, H. (2021). Social internet of
things: Perspectives, Opportunities, and challenges. Tehran:
CyberSpace Research Institute. (In Persian)
Kazim, E., Denny, D., & Koshiyama, A. (2021). AI auditing and impact
assessment: according to the UK information commissioner’s office.
AI and Ethics, 1-10.
Kumar, P., Dwivedi, Y., & Anand, A. (2021). Responsible Artificial
Intelligence (AI) for value formation and market performance in
healthcare: The mediating role of patient’s cognitive engagement.
Information Systems frontiers. Journal of Research and Innovation, 1-24.
Lipton, Z., McAuley, J., & Chouldechova, A. (2018). Does mitigating
ML’s impact disparity require treatment disparity? 32nd conference on
Neural information Processing Systems (pp. 1-11). Montreal, Canada:
Montreal.
MacIntyre, A. (2007). After virtue: a study in moral theory. Notre Dame:
University of Notre Dame Press.
Malkiat, T., Sarunkorn, C., & Stephen, J. (2019). Balancing information
governance obligations when accessing social care data for
collaborative research. Records Management Journal, 29(1/2), 194-209.
Metcalf, J., Moss, E., & Boyd, D. (2019). Owning ethics: Corporate logics,
silicon valley, and the institutionalization of ethics. Social Research,
86(2), 449-476.
Morley, J., Floridi, L., Kinsey, L., & Elhalal, A. (2020). From what to
how: An initial review of publicly available AI ethics tools, methods
and research to translate principles into practices. Science and
Engineering Ethics, 26(4), 2141-2168.
Mustak, M., Jaakkola, E., Halinen, A., & Kaartemo, V. (2016). Customer
participation management: Developing a comprehensive framework
and a research agenda. Journal of Service Management, 27(3), 250-
275.
Myers, M., & Klein, H. (2011). A set of principles for conducting critical
research in information systems. MIS Quarterly, 35(1), 17-36.
Naeli, M. (2022). A review of educational activities of leading countries in
the field of information and communication technology to increase the
competencies of digital quotient at basic ages. Tehran: CyberSpace
Research Institute. (In Persian)
Nishant, R., Kennedy, M., & Corbett, J. (2020). Artificial intelligence for
sustainability: Challenges, opportunities, and a research agenda.
International Journal of Information Management, (53), Article
102104.
Nussbaum, M. (2011). Creating capabilities: the human development
approach. Cambridge: Harvard university Press.
Archive of SID.ir
Archive of SID.ir
050 سال 14 ♦ شماره 0 ♦ پیاپی 00 ♦ پایی 1074
Oosterlaken, I., & van den Hoven, J. (2012). The capability approach,
technology and design. Dordrecht, Netherlands: Springer.
Rhim, J., Lee, G., & Lee, J. (2020). Human moral reasoning types in
autonomous vehicle moral dilemma: A cross-cultural comparison of
Korea and Canada. Computers in Human Behavior, (102), 39-56.
Sarker, M., Wu, M., Cao, Q., Alam, G., & Li, D. (2019). Leveraging
digital technology for better learning and education:A systematic
literature review. International journal of Information and Education
Technology, 9(7), 453-461.
Schappert, M., & von Hauff, M. (2020). Sustainable consumption in the
smart grid: From key points to eco-routine. Journal of Cleaner
Production, (267), Article 121585.
Sen, A. (2009). The idea of justice. London: Allen Lane.
Stahl, B. (2008). The ethical nature of critical research in information
systems. Informations systems Journal, (18), 137-163.
Stahl, B. (2021). Artificial Intelligence for a Better Future, An Ecosystem
Perspective on the Ethics of AI and Emerging Digital Technologies.
city: Springer.
Sutton, S., Arnold, V., & Holt, M. (2018). How much automation is too
much? Keeping the human relevant in knowledge work. Journal of
Emerging Technologies in Accounting, 15(2), 15-25.
Urquhart, L., Schnadelbach, H., & Jager, N. (2019). Adaptive
Architecture: Regulating human building interaction. International
Review of Law, Computers & Technology, 33(1), 3-33.
van den Hoven, J. (2010). The use of normative theories in computer
ethics. In L. Floridi, The Cambridge handbook of information and
computer ethics (pp. 59-76). UK: Cambridge University Press.
Von Schomberg, R. (2013). A vision of responsible research and
innovation. In R. Owen, M. Heintz, & J. Bessant, Responsible
innovation (pp. 51-74). London: John Wiley.
Wang, G. (2019). Humans in the Loop: The Design of interactive AI
Systems. Journal of Artificial Intelligence Research, (64), 243-252.
Yoon, S., Choi, T., Odlum, M., Mitchell, D., & Kronish, I. (2018).
Machine learning to identify behavioral determinants of oral health in
inner city older Hispanic adults. Stud Health Technol Inform, 251(1),
253-256.
Zadyusefi, A. H. (2021). Artificial intelligence and responsibility gap.
Tehran: CyberSpace Research Institute. (In Persian)